Experimenten binnen de Rechtspraak

Onderzoek naar behoeften en effectiviteit
Vijf jaar geleden, in 2013, is door de Raad voor de rechtspraak in haar twee-jaarlijkse onderzoeksagenda aangekondigd dat er experimenten met innovatie gaan plaatsvinden.

Een van de uitgangspunten: “De Rechtspraak wil de komende jaren veel vernieuwingen doorvoeren om rechtspraak beter te laten aansluiten bij hedendaagse technologische ontwikkelingen en behoeften van de samenleving”.

Er werd een zoektocht gelanceerd om te achterhalen waar procespartijen in civiele en bestuursrechtelijke zaken behoefte aan hebben, hoe dat in de praktijk kan worden gerealiseerd en welke rechterlijke stijl op de zitting goed werkt in verschillende procedures. Als middel om daar achter te komen werden experimenten met procesdifferentiatie en met verschillende stijlen van zaaksbehandeling ter zitting gehouden.

Regeerakkoord huidige coalitie
In het regeerakkoord van de huidige coalitie, van oktober 2017, is gemeld dat er wetgeving komt die aan de rechter ruimte biedt om te experimenteren. Hier schreven wij al eerder over.

De Raad voor de rechtspraak was daar blij mee. De voorzitter van de raad, Frits Bakker, memoreerde: “Gebleken is dat huidige juridische procedures bij de geschillen van gewone mensen vaak te complex zijn en de drempels voor een gang naar de rechter te hoog”. Het valt op dat hij het hier over geschillen van ‘gewone mensen’ heeft. Zouden die anders zijn dan geschillen van  buitengewone mensen?

Spreekuurrechter en schuldenrechter
Vervolgens hebben beperkte experimenten met een ‘buurtrechter’, voor juridisch eenvoudige kwesties en dicht bij de mensen en een  ‘schuldenrechter’ die de totale schuldenproblematiek van burgers kan overzien en behandelen plaatsgevonden.

Niet blij
Niet iedereen was blij met deze experimenten. “Rechtzoekenden zijn geen proefkonijnen” liet advocaat Böhmer weten in het advocatenblad. Rechters moeten doen waar ze voor zijn opgeleid, namelijk rechtspreken.

Maar de ontwikkelingen lijken niet meer te stuiten. Want door het hele land heen ontwikkelen rechters plannen die gericht zijn op het effectiever inzetten van rechtspraak, en rechtspraak toegankelijk te houden voor iedereen.
 
Naar een maatschappelijk effectievere rechtspraak
En dan nu in het nieuws dat minister Sander Dekker (voor Rechtsbescherming) al na de zomer experimenten met buurtrechters wettelijk mogelijk gaat maken. Want ‘ook het kabinet is voorstander van deze vormen van maatschappelijk effectieve rechtspraak’, blijkt uit de brief die minister op 20 april aan de Tweede Kamer stuurde.

Niet het doen van een uitspraak moet het doel zijn, maar het oplossen van een probleem. ‘Het voeren van een gerechtelijke procedure is dikwijls zo ingewikkeld dat burgers en bedrijven door de bomen nauwelijks nog het bos zien. Daarnaast zien we dat met de uitspraak van een rechter de concrete problemen van mensen niet altijd zijn opgelost, of in sommige gevallen zelfs verergeren. In ingewikkelde echtscheidingszaken of bij schuldenproblematiek levert de rechtspraak vanuit maatschappelijk oogpunt lang niet altijd een bijdrage die effectief is’. Aldus minister Dekker in zijn brief. 

Relevante rechtspraak
Het is nodig om nieuwe manieren te vinden die aansluiten bij de verwachtingen van burgers en bedrijven. Dat houdt de rechtspraak relevant voor ze. Het rechtsgevoel van mensen wordt aangetast als ze te lang moeten wachten op een uitspraak, als het te ingewikkeld is en ze het niet meer begrijpen. De rechtspraak moet met de tijd mee. Een juridische oplossing is vaak geen échte oplossing, omdat het onderliggende oorzaken niet oplost. Voor veel mensen met juridische problemen is de drempel om naar de rechter te gaan te hoog. Procedures zijn complex, duren vaak lang, de kosten zijn aanzienlijk. En als de rechter dan uitspraak doet, is daarmee het onderliggende probleem nog lang niet altijd opgelost. Dat geldt met name voor zaken met een emotionele lading, zoals burenruzies en echtscheidingen. Als mensen als tegenstanders tegenover elkaar staan in de rechtszaal, kan dat conflicten juist verergeren.

Rechters zoeken daarom de laatste jaren naar andere manieren om met dit soort zaken om te gaan. Bijvoorbeeld door ruziënde buren samen, tegen lage kosten, hun probleem te laten voorleggen. Of door scheidende ouders een vaste rechter toe te wijzen, die overzicht heeft over alles wat er speelt en kan helpen de problemen definitief op te lossen. Zo nodig in samenwerking met gemeenten en hulpverleners.
 
Mediation in de staart
Aan het einde van de acht kantjes lange brief van minister Dekker staat nog iets belangwekkends: “Tot slot is het goed om te benadrukken dat er naast ruimte voor experimenten en vernieuwing méér nodig is om de rechtspraak effectiever te maken.. Samenhang is er ook met ontwikkelingen rond alternatieve manieren van geschiloplossing zoals mediation. Niet ieder conflict hoeft immers aan de rechter te worden voorgelegd. Buitengerechtelijke oplossingen die partijen zelf bewerkstelligen leiden vaak tot bevredigender uitkomsten en worden beter nageleefd. Zulke oplossingen, eventueel met hulp van bijvoorbeeld een mediator, verdienen daarom de voorkeur.”
 
De leest van de Schoenmaker
Het valt toe te juichen dat onze rechterlijke macht zichzelf met regelmaat de maat neemt. Het is vanzelfsprekend waardevol dat wordt gestreefd naar een meer effectieve rechtspraak. Maar net zoals mediators niet op de stoel van de rechter moeten gaan zitten, moeten rechters niet op de stoel van de mediator plaats nemen. Doen waar je goed in bent, waar je voor bent opgeleid, dat is de basis van efficiency en is ook nog eens kostenbewust!